تحلیل دیدگاه شمس در مورد حضرت محمّد(ص) و چند شخصیّت عرفانی

       چکیده

بزرگان قلمرو معرفت، به واسطه طنین وجودی، که درتاریخ زمانه خویش و بعد از آن دارند، همواره در معرض قضاوت قرار می گیرند. آنان را هرکسی به اندازه وسع روزن خویش می نگرد. شمس تبریزی، عارف شهیر آذر بایجانی در کتاب مقالات، که گفتارهای شفاهی او به مناسبت های گوناگون است، گاه در مسند داوری می نشیند و در رهگذر قضاوت های نقّادانه خود که آمیخته به طعنه و طنز است، در مورد مسایل عدیده اجتماعی، مذهبی و سیاسی بزرگان و عارفان مندرج در مقالات اظهار نظر می کند. این قضاوت های بی پرده یا در پاسخ به سؤالاتی است که مطرح شده اند، یا غالباً نتیجه تعاملات، دیدارها، شنیده ها، و تجربه های فردی شمس با این بزرگان است. شمس دراین اثنا، عقاید و افکار بعضی را می ستاید و برعقاید و افکار بعضی می تازد. همچنین از دیدگاه و اهداف خود نیز سخن می گوید. هدف نگارندگان در مقاله حاضر، تبیین دیدگاه عرفانی شمس، در مورد حضرت محمّد (ص)، چند شخصیت عرفانی معاصر شمس و برخی عارفان شطح گو است که به زبانی ساده و گویا بیان شده است.

کلید واژه ها:

مقالات شمس تبریزی، حضرت محمّد (ص)، تحلیل، دیدگاه، شخصیت های عرفانی

مقدمه

بررسی و تحلیل شخصیّت های عرفانی و فلسفی از دیرباز مورد توجّه عارفان و فیلسوفان  غرب و شرق بوده است. «متفکّران به تفاوت شخصیّت ها و سنجش آنها نظر داشته اند.و معتقد بودند غیر از ظاهر، باید زیر و بم باطن شخصیّت ها همچون عواطف، شور و شوق، عقاید و سایر خصوصیات اخلاقی آنها نیزکشف شود. تا وجوه اشتراک و اختلاف افراد آشکار گردد.» (ماسینیون، ۱۳۸۱: ۱۵) عرفا در فرهنگ ها و سنّت های گوناگون تصویری از جهان و انسان را عرضه داشته اند. شمس تبریزی، عارف بزرگ آذربایجانی هم در ضمن سخنانش به تحلیل شخصیت های عرفانی پرداخته و از مرحله خود شناسی به مرحله انسان شناسی دست یافته است.

«شمس الدّین محمد بن علی ملک داد تبریزی از بزرگان صوفیه در قرن ششم و هفتم هجری است. ولادتش باید در حدود سال ۵۲۸ هجری اتفاق افتاده باشد. سفرهای پی در پی او سبب شد تا برخی او را «شیخ پرّان» بخوانند. شمس بعد از مدّت ها سیر و سیاحت و ریاضت، هنگامی که شصت سال از عمرش می گذشت در بیست و ششم جمادی الاخر سال ۶۴۲ هجری به قونیه رسید و در آن شهر، ملاقات او با مولوی و دلباختگی آن شاعر کامل بدو اتفاق افتاد. شمس صوفیی عالم و کامل بود ولی علاقه ای به تألیف و تصنیف نداشت. از وی فقط مجموعه سخنانش بنام مقالات شمس در دست است که به طبع رسیده است.»(صفا، ۱۳۷۲: ۲/۲۴۲-۲۴۱) بنابراین «شمس را باید از چهره های حیرت آفرین در نهضت عرفان جهانی به شمار آورد.» (صاحب الزّمانی، ۱۳۸۶: ۵۴) و «یکی از دلایل اهمّیّت شمس، اقوالی است که به او منتسب است و درکتاب مستطاب مقالات شمس گرد آمده است.» (آخرت دوست، ۱۳۷۸: ۷) پس باید گفت «مقالات شمس، مجموعه سخنان شمس الدّین تبریزی است که در تربیت، ارشاد و شاید در مجالسی که داشت، برزبان آورد و شاگردان و مریدانش نوشتند و تدوین کردند. به همین سبب مقالات، حاوی مباحث منظّم و مدوّنی نیست. و غالباً مطالبی که پشت سر هم می آیند، ارتباط چندانی باهم ندارند.»(صفا، ۱۳۷۱: ۳/۱۱۷۶)

شمس تبریزی که به تعبیری «خرقه پوش صحبت» است، قلندری بی محابا، تند و تیز، کم حوصله، تندخو، یک دنده، پرخاشگر، سخت گیر و انعطاف ناپذیر است. شمس در ضمن سخنان خود به طور صریح……..