تشبیه و تنزیه از دیدگاه مولوى

مقدمه

در دو نوشتار گذشته که از نظر خوانندگان محترم گذشت نقش و اعتقاد به تشبیه یا تنزیه حق تعالى را در تفسیر و تبیین آفرینش خاطر نشان کرده و دیدگاه متکلمان و فیلسوفان مسلمان را آوردیم و از میان عارفان، نظریه محى الدین را از کتب و رسایل او به ویژه از «فتوحات مکیه‏» و «فصوص الحکم‏» در باب صفات جلال و جمال خداوند به تفصیل نقل کردیم.

اکنون دیدگاه مولانا را در این مساله مى‏آوریم و نکات دقیق و نظریه عمیق او را در این باب بیان مى‏کنیم و نیز تفاوت وى را با محى الدین در نحوه ارائه این بحث توضیح مى‏دهیم.

عرفا به لحاظ سبک و شیوه بیان از مکاشفات و تجربه‏هاى عرفانى به دو گروه تقسیم مى‏شوند: دسته اول آنهایى هستند که در تبیین کشف و شهود خویش، متاثر از بیان فلسفى و کلامى مى‏باشند و به سلوک عقلى بیشتر توجه مى‏کنند.

محیى الدین را مى‏توان از این گروه شمرد، او در کتابها و رسایل خود با تمسک به آیات و روایات و دلایل عقلى و نقلى مشاهدات خود را بیان مى‏کند، این سبک در میان اهل اصطلاح به «مکتب بغداد» شهرت دارد.

در مقابل، عارفان بنام وجود دارند که در بیان احوال و مشاهدات خود به ذوق و حال خود متکى مى‏باشند و مطالب بلند و معارف عمیق را در قالب داستان و نزدیک به زندگى معمول مردم و به زبانى که براى هر کسى قابل فهم باشد عرضه مى‏کنند، در این سبک از اصطلاحات پیچیده فلسفى و کلامى پرهیز مى‏شود و بیشتر از زبان شعر و منطق ذوق استفاده مى‏شود. مولوى در این تقسیم بندى از گروه دوم محسوب مى‏شود و در میان اهل فن به «سبک خراسان‏» معروف است. حافظ، سنایى، احمد غزالى، عطار نیز از این دسته به شمار مى‏آیند.

مساله تشبیه و تنزیه نیز یکى از مسایل متعددى است که عرفا بدان پرداخته‏اند. این بحث در هر دو مکتب مورد توجه و امعان نظر بوده است و هر یک با شیوه خاص خود آن را بیان کرده‏اند; اگر چه مولانا و محیى