ملاحظاتی پیرامون وقف از نظر فقه و قانون مدنی

مقدمه

با نام پروردگار مهربان و درود بر اولیاء و پیامبران به‏ویژه پیامبر اسلام و خاندانش.

دوستی که پیش از نوشتن این مقال با او آشنا نبودم از بنده خواست تا در باب وقف مطلبی برای مجله میراث جاویدان بنویسم، پذیرفتم و پیرامون عنوان بالا مباحثی بشرح زیر قلمی گردید. بیشتر مطالبی که در این اوراق تحریر شده است از کتابهای مهم و معتبر فقهی و قانون مدنی ایران و شروح آن اخذ و جای‏جای مطالب نگارش یافته است نظرات مشخص خود را نیز به مناسبتهائی آورده‏ام. البته در درجه اوّل به کتاب خدا و سنّت و احادیث معصومان مراجعه و استفاده کرده‏ام.

رؤوس مسائل مورد بررسی به اختصار چنین است:

تعریف وقف / آیا وقف عقد است؟ / آراء و نظرات مختلف در مورد عقد یا ایقاع‏بودن وقف / وقف حکم است یا موضوع؟ / اقسام وقف / شرایط وقف و آثار آن / واقف و شرایط وی / موقوف‏علیهم / عین موقوفه / ادله وقف در کتاب و سنت و قانون / آیا وقف عبادت است؟ نیت قربت در وقف شرط است؟ / ذکر چند نکته در پایان بعنوان نتیجه بحث.

امید است خدمتی مورد قبول باشد و از یادآوری زلل یا خطائی که به نظر خوانندگان می‏رسد به نگارنده کوتاهی نفرمایند.

در کتاب جواهر در تعریف وقف چنین آمده است: وقف عقدی است که ایستایی اصل مال و رهایی منافع را می‏رساند. در توضیح این تعریف اضافه می‏کند که تعریف وقف به صورت یادشده بهتر است از تعریف آن به «ایستاساختن اصل مال و رهاساختن منافع».

تعریف نخست را پاره‏ای از فقها و تعریف دوم را دسته‏ای دیگر از فقهای بزرگ آورده‏اند و جمع دیگر گفته‏اند: وقف ایستا ساختن اصل مال و راه‏انداختن منافع آن است. قطع نظر از اینکه کدام‏یک از تعاریف یادشده بر تعاریف دیگر رجحان دارد، این نکته را یادآور می‏شود که قانون مدنی به پیروی از این دسته از فقها وقف را عقد دانسته، در ماده ۵۶ مقرر می‏دارد که «وقف واقع می‏شود به ایجاب از طرف واقف به هر لفظی که صراحتا دلالت بر آن کند و قبول طبقه اول از موقوف‏علیهم یا قائم‏مقام قانونی آنها در صورتی که محصور باشند؛ مثل وقف بر اولاد» و اضافه می‏کند: «و اگر موقوف‏علیهم غیرمحصور باشند یا وقف بر مصالح عامه باشد، در این صورت قبول حاکم شرط است.» چنان که می‏بینیم بیشتر فقها و قانون مدنی هم به پیروی از آنها وقف را به طور کلی و مطلق ـ خواه وقف عام باشد یا خاص ـ عقد دانسته‏اند و صیغه قبول را در تحقق ماهیت آن لازم دانسته‏اند.