ملاحظاتي پيرامون وقف از نظر فقه و قانون مدني

مقدمه

با نام پروردگار مهربان و درود بر اولياء و پيامبران به‏ويژه پيامبر اسلام و خاندانش.

دوستي که پيش از نوشتن اين مقال با او آشنا نبودم از بنده خواست تا در باب وقف مطلبي براي مجله ميراث جاويدان بنويسم، پذيرفتم و پيرامون عنوان بالا مباحثي بشرح زير قلمي گرديد. بيشتر مطالبي که در اين اوراق تحرير شده است از کتابهاي مهم و معتبر فقهي و قانون مدني ايران و شروح آن اخذ و جاي‏جاي مطالب نگارش يافته است نظرات مشخص خود را نيز به مناسبتهائي آورده‏ام. البته در درجه اوّل به کتاب خدا و سنّت و احاديث معصومان مراجعه و استفاده کرده‏ام.

رؤوس مسائل مورد بررسي به اختصار چنين است:

تعريف وقف / آيا وقف عقد است؟ / آراء و نظرات مختلف در مورد عقد يا ايقاع‏بودن وقف / وقف حکم است يا موضوع؟ / اقسام وقف / شرايط وقف و آثار آن / واقف و شرايط وي / موقوف‏عليهم / عين موقوفه / ادله وقف در کتاب و سنت و قانون / آيا وقف عبادت است؟ نيت قربت در وقف شرط است؟ / ذکر چند نکته در پايان بعنوان نتيجه بحث.

اميد است خدمتي مورد قبول باشد و از يادآوري زلل يا خطائي که به نظر خوانندگان مي‏رسد به نگارنده کوتاهي نفرمايند.

در کتاب جواهر در تعريف وقف چنين آمده است: وقف عقدي است که ايستايي اصل مال و رهايي منافع را مي‏رساند. در توضيح اين تعريف اضافه مي‏کند که تعريف وقف به صورت يادشده بهتر است از تعريف آن به «ايستاساختن اصل مال و رهاساختن منافع».

تعريف نخست را پاره‏اي از فقها و تعريف دوم را دسته‏اي ديگر از فقهاي بزرگ آورده‏اند و جمع ديگر گفته‏اند: وقف ايستا ساختن اصل مال و راه‏انداختن منافع آن است. قطع نظر از اينکه کدام‏يک از تعاريف يادشده بر تعاريف ديگر رجحان دارد، اين نکته را يادآور مي‏شود که قانون مدني به پيروي از اين دسته از فقها وقف را عقد دانسته، در ماده 56 مقرر مي‏دارد که «وقف واقع مي‏شود به ايجاب از طرف واقف به هر لفظي که صراحتا دلالت بر آن کند و قبول طبقه اول از موقوف‏عليهم يا قائم‏مقام قانوني آنها در صورتي که محصور باشند؛ مثل وقف بر اولاد» و اضافه مي‏کند: «و اگر موقوف‏عليهم غيرمحصور باشند يا وقف بر مصالح عامه باشد، در اين صورت قبول حاکم شرط است.» چنان که مي‏بينيم بيشتر فقها و قانون مدني هم به پيروي از آنها وقف را به طور کلي و مطلق ـ خواه وقف عام باشد يا خاص ـ عقد دانسته‏اند و صيغه قبول را در تحقق ماهيت آن لازم دانسته‏اند.

مطالعه بیشتر