هنر تدریس

مقدمه

بحث درباره واژه‌های تدریس، تعلیم، آموزش، یاد دادن و واژه‌های مقابل آن یعنی یادگیری، تربیت، فراگیری و مانند آنها هم جالب و هم آموزنده است؛ اما باید در دو بعد متفاوت نظری و کاربردی به آن پرداخت؛ زیرا این بحث‌ها هم جنبه‌های معانی بیانی و زبان‌‌شناختی دارد و هم با اشارات کاربردی همراه است. از این‌رو چنین بحث‌هایی معمولاً با بررسی‌های طولانی همراهی می‌شود؛ چندان که برای مثال می‌توان درباره وجه تمایز آموزش از پرورش به تفصیل سخن گفت.۱

در نوشته‌حاضر، فرض بر این است که همه خوانندگان می‌دانند تدریس چیست و چه هدفی را دنبال می‌کند. لذا، توضیح آن را ضروری ندانسته و به طور عمده بر کلیات تدریس از بعد کاربردی نگریسته‌ایم. گرچه بالاجبار باید حداقل به چهار مبحث نظری به عنوان مقدمه‌ای بر آنچه با دید عمدتاً کاربردی خواهد آمد اشاره شود.

به نظر نمی‌رسد انسان حتی با برخورداری نسبتاً اندک از تعقل و آینده‌نگری فعالیتی را انجام دهد که عاری از هدف و غایت باشد؛ طبعاً تدریس نیز از این حکم کلی مستثنا نیست. همچنین به نظر نمی‌رسد بتوان در میان فعالیت‌های دو طرفه انسان رابطه‌ای حساس‌تر و مهم‌تر از تعلیم و تدریس با یادگیری پیدا کرد چون این رابطه از تولد تا مرگ با ما همراه است هرچند از آغاز تا انجام یک زاویه صد و هشتاد درجه‌ای را طی می‌کند. به عبارت دیگر نوزاد انسان کاملاً فعل‌پذیر است و اگر بخواهیم اندکی افراطی سخن بگوییم، می‌توان گفت که نوزاد انسان تقریباً دریافت‌کننده کلیه چیزهایی است که بر او عرضه می‌شود؛۲ اما به تدریج این «نوزاد دمساز» به «کودک از مگس رنجه» تغییر شخصیت داده۳ و سپس به نوعی «استقلال وابسته به غیر» و پس از آن به‌ «‌استقلال نسبتاً کامل» رسیده۴ و فعّال می‌شود یا در واقع از قطب تأثر و فعل‌پذیری به قطب اثرگذاری و فعالیت می‌رود.